Լենին Վլադիմիր

Լենին Վլադիմիր (Վլադիմիր Իլյիչ Ուլյանով) (1870-1924), ռուսական և համաշխարհային հեղափոխական գործիչ, Ռուսաստանի սոցիալ-դեմոկրատական բանվորական (բոլշևիկյան) կուսակցության հիմնադիրը, 1917 թ. հոկտեմբերյան հեղափոխության կազմակերպիչներից և իրականացնողներից մեկը, ՌՍՖՍՀ ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի նախագահ, պատմության մեջ առաջին համայնավարական պետության ստեղծողը: Ստորև մի փոքր կմասնավորեցնենք Լենինի կառավարման շրջանում հայ ժողովրդի համար բախտորոշ նշանակություն ունեցած որոշ իրողություններ, որոնք հետագայում զգալի դեր են խաղացել ԽՍՀՄ շրջանի քաղաքական բռնաճնշումներում:

1918-1920 թթ. Հայաստանի առաջին անկախ հանրապետության շրջանում, երբ Ցեղասպանությունից փրկված բազմահազար գաղթականներով լեցուն Հայաստանը ստիպված էր զբաղվել Լենինի կառավարության կողմից ստորագրված Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագրի հետևանքով Անդրկովկաս, բայց հատկապես Արևելյան Հայաստան լցված թուրքական կանոնավոր բանակի կրկնակի կոտորածներից խաղաղ հայ բնակչության փրկությամբ և թուրքական բանակի գրոհները հետ մղելով, Լենինը բանակցում էր Օսմանյան կայսրության՝ Անտանտի կողմից չգրավված տարածքներում փաստացի իշխանություն հաստատած Մուստաֆա Քեմալի հետ, որը չափազանց ծանր դրության մեջ էր: Մուստաֆա Քեմալը ամեն ջանք գործադրում էր՝ հավաքելու Առաջին աշխարհամարտում պարտված Օսմանյան կայսրության բեկորները: Օսմանյան կայսրությունում հայ ժողովրդի ցեղասպանությունը կազմակերպած և իրականացրած դահիճները, ռազմական հանցագործները, պատերազմում պարտվելուց հետո հայտնվել էին Մոսկվայում՝ համոզելու Լենինին ձեռք մեկնել միայնակ մնացած Քեմալին: Դրա դիմաց Լենինին խոստանում էին Թուրքիան սոցիալիստականացնել: Լենինին ըստ երևույթին չափազանց ոգևորել էր սոցիալիզմը մուսուլմանական Արևելքում տարածելու հեռանկարը՝ անկախ միջոցներից: Դրա գինը Մուստաֆա Քեմալը սահմանել էր՝ մեծ քանակությամբ զինամթերք, դրամ, կովկասյան թուրքերի (թաթարների) հետ՝ ընդհանուր սահման և Հայկական հարցն իր ճաշակով լուծելու հնարավորություն:

Հայկական հարցի լուծման քեմալական ճաշակի գաղափարական կողմն ապահովելու նպատակով Լենինի հանձնարարությամբ հայ բոլշևիկ Ա. Միկոյանը 1919 թ. դեկտեմբերի սկզբներին Լենինի համար շարադրել է Ցեղասպանության ընթացքում ջարդված թուրքահայերի և Թուրքահայաստանի հետագա ճակատագրի շուրջ «կոմունիստական կուսակցության» վերաբերմունքի ծրագիրը, որով Ցեղասպանության հետևանքով դատարկված Արևմտյան Հայաստանում պետականություն վերականգնելու հայ ժողովրդի ծրագրերն անվանում է «իմպերիալիստական-գաղութային», «զավթողական» և նույնիսկ «շովինիստական» այն հիմնավորմամբ, որ երեք-չորս տարի առաջ այնտեղ հայ ժողովրդի կոտորվելու հետևանքով կենդանի հայեր չեն մնացել, այնտեղ միայն մուսուլմաններ են ապրում, և հայերի վերադարձն այնտեղ սպառնալիք կստեղծի մուսուլմանների համար: «Եվ առհասարակ,-պնդում է Միկոյանը,-միասնական ու անկախ Հայաստանի գաղափարը վնասակար, հանցավոր ու ռեակցիոն քիմերա է, որի դեմ պետք է պայքարի մեր կուսակցությունը» (ՀԱԱ, Ֆ-Պ. 1022, g.5, գ. 306, թ. 18-24; http://genocide.ru/lib/barseghov/responsibility/v2-1/0648-0685.htm#655): Հասկանալի է, որ ապագա «սոցիալիստական Թուրքիան» համեմատելի չէր կարող լինել «իմպերիալիստական-գաղութային», «զավթողական», «շովինիստական» Հայաստանի հետ:

Մինչ Միկոյանը ծրագիր էր տրամադրում «իմպերիալիստական-գաղութային», «զավթողական», «շովինիստական» Հայաստանից «Արևմտյան Հայաստանում մնացած մուսուլմաններին» պաշտպանելու մասին, 1919 թ. նոյեմբերի 29-ին Պոլսում դաշնագիր է ստորագրվում Ադրբեջանի և Քեմալի միջև, ըստ որի կողմերը պարտավորվում են ա/ Ամեն գնով միմյանց օգնել պահպանելու համար և՛ Թուրքիայի, և՛ Ադրբեջանի հողային ամբողջականությունը, բ/ Ադրբեջանը հանձն էր առնում առանց Թուրքիայի հավանության դաշինք կամ համաձայնագիր չկնքել որևէ երկրի հետ, գ/ Թուրքիան պարտավորվում էր ադրբեջանական բանակը մարզել թուրք սպաների միջոցով (Սիմոնյան Հր., Թուրք-հայկական հարաբերությունների պատմությունից, Երևան, 1991, էջ 366): Դրան զուգահեռ նախապատրաստվում էր Ադրբեջանի և Թուրքիայի միավորումը (Սիմոնյան Հր., նշվ. աշխ., էջ 318), սակայն մինչ այդ ծրագրավորվում էր ստեղծել Մեծ Ադրբեջան (Հարավ Արևմտյան Ադրբեջան՝ Երևանի նահանգի մի մասի, Թիֆլիսի նահանգի Ախալցխայի և Ախալքալաքի գավառների, Աջարիայի հաշվին, և Թերեքի, Դաղստանի, Ղարաբաղի, Պարսկական Ղարադաղի, Թավրիզի միավորում) (Սիմոնյան Հր., նշվ. աշխ., էջ 319): Հազիվ թե Լենինը տեղյակ չէր այդ ծրագրերին: Այդ մասին ապրիլ ամսին Ադրբեջանում արդեն խոսվում էր բարձրաձայն: 1920 թ. ապրիլի 26-ին Մուստաֆա Քեմալն արդեն ձևավորված կառավարության անունից օգնության խնդրանքով պաշտոնապես դիմում է խորհրդային կառավարությանը՝ պարտավորվելով «միավորել ռուսական բոլշևիկների հետ մեր ողջ աշխատանքն ու ռազմական գործողությունները՝ իմպերիալիստական կառավարությունների դեմ պայքարելու և բոլոր ճնշվածներին ազատագրելու նպատակով»: Դրանից երկու օր հետո, ապրիլի 28-ին Ադրբեջանը հաշտ ու խաղաղ հայտարարում է իր «խորհրդային» դառնալու իրողությունը և, իհարկե, առաջին իսկ քայլը «Խորհրդային Ռուսաստանից» օգնության խնդրանքն էր: Սա ակնհայտորեն Կովկասի թուրքերի (թաթարների) հետ Քեմալի համաձայնեցրած գործողություն էր, «թուրքական աշխարհի խորհրդայնացման» Քեմալի խոստման մասնակի իրականացում: Չնայած արտաքին վայելչության պահպանության փորձերին (հայտարարություն տարածվեց, որ Ադրբեջանական խորհրդային անկախ հանրապետության ժամանակավոր ռազմա-հեղափոխական կոմիտեն իշխանության է եկել Բաքվի հեղափոխական պրոլետարիատի և Ադրբեջանի աշխատավոր գյուղացիության կամքով և այդ իշխանությունը հին մուսավաթական կառավարությունը հայտարարում է ժողովրդի դավաճան և անկախության թշնամի)՝ այնուամենայնիվ հայտարարվեց, որ պառլամենտն աշխատում է նույն կազմով (!!) և տեղական վարչակազմերը շարունակում են հանգիստ աշխատել իրենց տեղերում: Այս տարօրինակ «հեղաշրջումը» տեղի էր ունեցել Ադրբեջանական պառլամենտի հանգիստ որոշմամբ, որտեղ ապրիլի 27-ի արտակարգ նիստի ընթացքում կոմունիստները պահանջագիր էին ներկայացրել իշխանությունն իրենց հանձնելու վերաբերյալ և գիշերվա ժամը 12-ին պառլամենտական հանձնաժողովը որոշել է բավարարել այդ պահանջը («Борьба» N 96, ապրիլի 30, 1920 – Погромы армян в Бакинской и Елизаветпольской губерниях в 1918–1920 гг. Сборник документов и материалов (Сост. Мирзоян С., Казинян А., Исторический архив РА). Ереван, 2003, էջ 469-470): Իսկ ապրիլի 29-ին Հեղկոմ ստեղծվեց մեկ ամիս առաջ ավերված, ջարդված Շուշիում և մայիսի 12-ին խորհրդային հայտարարվեց Լեռնային Ղարաբաղը: Ադրբեջանի խորհրդայնացմանը հաջորդեց Լենինի կառավարության կողմից «հեղափոխական Թուրքիային» ահռելի ռազմական և ֆինանսական միջոցների տրամադրումը, որն, իհարկե, ուղղվեց նախ և առաջ հայերի ցեղասպանությունը շարունակելու թուրքական ծրագրերի իրականացմանը: 1920 թ. սեպտեմբերի վերջին Թուրքիայի Արևելյան բանակի հրամանատար նշանակված Քյազիմ Կարաբեքիրը հարձակվում է Հայաստանի վրա: Այդ հարձակման նպատակի մասին երկար վերլուծությունների կարիք չկա, այն ինքնին հասկանալի է Թուրքիայի արտգործնախարարի պաշտոնակատար Ահմեդ Մուխթար փաշայի՝ 1920 թ. նոյեմբերի 8-ին Ք. Կարաբեքիրին ուղղված գաղտնի գրությունից, որտեղ մասնավորապես հրահանգվում էր. «Ոչնչացնել հայերի բանակը, բռնախլել զենքը և բաժանել մուսուլմաններին, հայերին զրկել նոր բանակ ստեղծելու իրավունքից, տիրել երկաթուղիներին և անմիջական ուղղակի կապ հաստատել ադրբեջանական թուրքերի հետ» (Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 113, ց. 3, գ. 31, թ. 6; «Հայաստանի Հանրապետություն», 16.03.1991): Ավելի ուշ Մուստաֆա Քեմալը պիտի գրի, որ այդ պատերազմի նպատակը «հայկական բանակն ու հայկական պետությունը» ոչնչացնելն էր (Мустафа Кемаль, Путь новой Турции, т. 3, М., 1932, էջ 102): Ապրիլից մինչև սեպտեմբեր մոռացվել էր «բոլոր ճնշվածներին ազատագրելու նպատակը»: Հայաստանը ծանր պարտություն կրեց: Արդյունքում փաստացի ռուս-թուրքական համատեղ ջանքերով ինքնիշխան Հայաստանի դաշնակցական կառավարությունը տապալելուց հետո 1921 թ. կնքվեցին ռուս-թուրքական Մոսկվայի (մարտի 16), ապա՝ Թուրքիայի և Ռուսաստանի ու Անդրկովկասի երեք երկրների «եղբայրության և բարեկամության»՝ Կարսի (հոկտեմբերի 21) Հայաստանի համար կողոպտչական պայմանգրերը, որոնցով Թուրքիային հանձնվեց առկա Հայաստանի հանրապետության տարածքների կեսը և Խորհրդային Հայաստանին պարտավորեցվեց «եղբայր ու բարեկամ» ընդունել Հայաստանին թշնամի մնացող քեմալական Թուրքիային: Այս պայմանագրերին հայ հանրության խուլ անհամաձայնությունը հետագայում զգալի դեր է խաղացել ԽՍՀՄ ընդհանուր քաղաքական բռնաճնշումների հայաստանյան իրողությունների ժամանակ՝ հայ մտավորականությանը «ազգայնական», «իմպերիալիստական», «հակասովետական» մեղադրանքներ ներկայացնելիս:

Չնայած Մուստաֆա Քեմալի, իսկ նրա մահից հետո Թուրքիայի Հանրապետության կառավարությունների կողմից այդ պայմանագիրն արհամարհելու բազմաթիվ ապացույցներին՝ մինչև այսօր ՌԴ-ը, հետևելով Խորհրդային Ռուսաստանի ավանդույթներին, շարունակում է գովերգել Թուրքիայի հետ ձեռք բերված այն բարեկամությունը, որի արդյունքում ԽՍՀՄ-ը բազմաթիվ անգամներ նյութական օգնություն է ցուցաբերել այդպես էլ չխորհրդայնացած, մաքուր «բուրժուական, իմպերիալիստական» Թուրքիային, մի երկրի, որը հռչակվելուց անմիջապես հետո որդեգրեց թանձր ազգայնականության և սոցիալիստներին հետապնդելու ներքին քաղաքականությունը: Մասնավորապես Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադրման 80-ամյակի առթիվ Թուրքիայում ռուսական դեսպանության կայքէջում տեղադրված շնորհավորական ուղերձը լի է ռուսական բարեկամության հավստիացումներով (տես http://www.turkey.mid.ru/20-30gg.html):